10 PRZYKAZAŃ EKOLOGICZNYCH

sformułowanych na konferencji żydów i chrześcijan w Halling Hoog w październiku 1982 roku

1. Jam jest Pan Bóg twój, który stworzył niebo i ziemię. Weż pod uwagę, że w tym stworzeniu jesteś moim partnerem. Obchodź się więc troskliwie z powietrzem, wodą, ziemią i zwierzętami, tak jakby byli to twoi bracia i siostry.
2. Weź pod uwagę, że dając ci życie, dałem ci także odpowiedzialność, wolność i ograniczone rezerwy surowców ziemi.
3. Nie okradaj przyszłości. Szanuj swoje dzieci, dając im możliwość długiego życia.
4. Rozbudzaj w swoich dzieciach miłość do natury.
5. Rozważ, że ludzkość może wprawdzie używać technologii, lecz raz zniszczonego życia nie może stworzyć na nowo.
6. Zatroszcz się o to, aby w twojej wsi, twoim mieście, twoim kraju tworzyły się grupy, które będą się z zaangażowaniem starały o to, aby zapobiec grożącym katastrofom.
7. Odsuń się od wszelkich broni, które powodują nie dające się naprawić zniszczenia w podstawowych uwarunkowaniach życia.
8. ćwicz samodyscyplinę także przy małych decyzjach w swoim życiu.
9. Znajdę w twoim cotygodniowym dniu wypoczynku - sabacie czy niedzieli - czas, aby żyć ze światem, a nie tylko go używać.
10. Pomyśl o tym: nie posiadasz ziemi - jesteś tylko jej stróżem (opiekunem).

1. EKOLOGIA, ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA W ŚWIETLE LITERATURY

Uważna obserwacja współczesnych trendów społecznych wskazuje, że zaczyna przemijać "epoka ekonomii". Ludzkość znajduje się w fazie przejściowej do "epoki ekologii". Oznacza to, że w bliższej lub dalszej przyszłości cała ludzka aktywność znajdzie się pod wpływem ekologii.

Choć literatura naukowa wcześniejszych okresów podaje wiele przykładów, koncepcji i metod, które dziś, w XXI wieku, nazwalibyśmy ekologicznymi, ekologia jako samoświadoma i niezależna dziedzina zaczęła się wyłaniać nie wcześniej niż w ostatnich latach XIX wieku. Termin "Okologie" został zaproponowany przez Ernsta Haeckla jako nauka badająca zależności między organizmami roślinnymi i zwierzęcymi a otaczającym je środowiskiem. Wprowadzając ten termin w 1869 roku, wywodził go od greckiego słowa "oikos", co oznacza dom i gospodarstwo oraz gospodarowanie, i definiował jako wiedzę o związkach organizmu ze środowiskiem. Nurt ten nadal dominuje w badaniach ekologicznych. W połowie obecnego stulecia znacznie rozszerzono zakres badań ekologicznych, obejmując nimi również człowieka.

Ekologię można uznawać również jako naukę o gospodarce przyrody, która może i powinna wskazywać człowiekowi drogi zabezpieczania się przed ujemnymi konsekwencjami eksploatacji dóbr naturalnych i całej gospodarki ludzkiej.

Aby przedstawić zakres pojęciowy świadomości ekologicznej należy wyjaśnić znaczenie nazwy "świadomość".

świadomość ludzka wyróżniana jest w sensie psychologicznym i społecznym. W psychologii rozumiana jest jako stan czuwania, przytomności, orientacji w tym co się dzieje; zdolności umysłu do odzwierciedlania obiektywnej rzeczywistości uwarunkowana społecznymi formami życia człowieka i ukształtowana w toku jego rozwoju historycznego. Znaczenia terminu świadomość zmieniały się wraz z rozwojem psychologii oraz jej nowych kierunków. We współczesnej psychologii kształtuje się pojęcie świadomości jako zespołu procesów odbioru informacji i sterowania zachowaniem się człowieka, które pełnią funkcje nadrzędne wobec innych procesów zachodzących w mózgu.

świadomość społeczna oznacza całokształt treści życia duchowego, idei i poglądów - wspólnych dla całych grup, klas, społeczeństw. Obejmuje postawy, poglądy, opinie ludzi danego społeczeństwa.

świadomość ekologiczna to "obszar świadomości społecznej odniesionej do sfery środowiska przyrodniczego" , to " zespół informacji i przekonań na temat środowiska, a także powiązań między stanem środowiska przyrodniczego, a warunkami i jakością życia człowieka" .

Należy zauważyć, że używanie samego terminu "świadomość ekologiczna" poddawana jest w wątpliwość, bowiem raz rozpatrywana jest jako poziom wiedzy, innym razem jako zbiór wyznawanych wartości, mało jednak wiadomo o praktycznych działaniach, do jakich tak lub inaczej, określana świadomość "ma" prowadzić. Właśnie te praktyczne działania zarówno w życiu prywatnym jak zawodowym i publicznym zadecydują o stanie środowiska dziś i na następne pokolenia.

świadomość ekologiczna kształtuje się głównie pod wpływem zasłyszanych opinii, poglądów i stereotypów, które nie tworzą zwartej całości i zwykle mają zabarwienie emocjonalne. Powszechnie świadomość ekologiczna kształtuje się w życiu codziennym, w działalności gospodarczej, edukacji, przekazie pokoleniowym itp. Jest to skomplikowany proces społeczny, na ogół ściśle związany ze stanem środowiska przyrodniczego i wynikającą z tego jakością życia ludzi.

Jakkolwiek by nie definiować świadomości - to zarówno poziom wiedzy jak i motywacja do działania są tym wyższe, im wyższy jest poziom wykształcenia ludzi badanych w różnych grupach wiekowych oraz rozwój gospodarczy danego społeczeństwa.

2. EDUKACJA EKOLOGICZNA

Nie potrzeba długich badań, by stwierdzić, że na poprawę stanu świadomości ekologicznej ogromny wpływ ma edukacja ekologiczna obejmująca jak najszersze kręgi ludzi, od przedszkolaków po najwyższych urzędników państwowych. Kto, jak nie nauczyciel ma szansę, by wiedzę o człowieku i jego świecie wypełnić indywidualnym przeżyciem, budować postawy jednostkowej odpowiedzialności za środowisko?

Edukacja ekologiczna jest obecnie jedną z nieodłącznych dziedzin wychowania. Młodzież szkolna jest populacją ludzi, którzy poprzez powszechny system edukacyjno - wychowawczy mogł być podmiotem oddziaływań proekologicznych. Kształtowanie proekologiczne świadomości winno się rozpoczynać możliwie najwcześniej. Edukacja ekologiczna nie może jednak stać się pedagogiką katastrofizmu, nie może koncentrować się tylko na zagrożeniach, jakie obecnie istnieją. "Szczególnie dużo uwagi należy poświęcać poznaniu naturalnego środowiska, zależności w nim występujących, obcowaniu z przyrodą i ukazaniu jej ścisłego związku z człowiekiem" .

"Nauczanie o środowisku przyrodniczym, przedmiot programu szkolnego korzysta z dorobku dydaktyki ogólnej. Nauczanie i uczenie się treści dotyczących ochrony środowiska naturalnego ma swoje specyficzne walory. Dlatego należy przewidywać wyodrębnienia się edukacyjnych prawidłowości nauczania i wychowania ekologicznego" .

Dydaktyka ekologii jest działem pedagogiki, który zajmuje się wykrywaniem i ustalaniem prawidłowości zachodzących w całokształcie procesów kształcenia ekologicznego, czyli wszelkiego nauczania i uczenia się treści ekologicznych. Dydaktyka ekologiczna zajmuje się również prawidłowościami wychowania ekologicznego.

Należy korzystać z doświadczeń pedagogiki dla poprawiania metodyki nauczania i wychowania ekologicznego. Dydaktykę ekologiczną opartą na scholastyce pamięciowej musimy zastępować dydaktykę preferującą myślenie i działanie, kształtującą inicjatywę i wyobraźnię, która potrafi przewidywać dynamikę zjawisk środowiskowych. W tej dziedzinie nowoczesny, multimedialny proces edukacyjny musi być połączony z bezpośrednim kontaktem z przyrodą (uprawianie ogródków przyszkolnych, sadzenie drzewek, wakacje w terenie, dłuższe wyjazdy z rodzicami, praca w parkach narodowych itp.)

Na efekty edukacji ekologicznej największy wpływ ma zasada świadomego i aktywnego udziału w procesie kształcenia i wychowania ekologicznego. Zgodnie z jej założeniami należy uaktywnić uczących się, traktować ich podmiotowo.

Uczyć i wychowywać ekologicznie musimy w sposób kompetentny. Trzeba umożliwić dzieciom i młodzieży poznawanie przyrody poprzez działalność praktyczną. Wykonywanie prostych obserwacji i doświadczeń przyrodniczych ma ogromne znaczenie, dostarcza nowych informacji, kształtuje pozytywne postawy wobec środowiska naturalnego. Utrwala poczucie odpowiedzialności za środowisko przyrodnicze oraz uświadamia istnienie różnego rodzaju powiązań z nim człowieka.

Mądra edukacja ekologiczna nie może ograniczać się do przekazywania określonej dawki wiadomości niezbędnych do zrozumienia, jak funkcjonuje świat przyrody. Powinna również pomagać w znalezieniu miejsca w świecie pojmowanym jako harmonijna całość ludzi z przyrodą. Powinna też służyć wykształceniu aktywności i odpowiedzialności za los Ziemi. Odpowiedzialność i aktywność to nie tylko sprawa wiedzy, ale i postaw. Postawy zaś wywodzą się z mocno wpojonych zasad etycznych i wykształconej hierarchii wartości. Kształtowanie hierarchii, gdzie "wolę być" górowałoby nad "wolę mieć", powinno leżeć u podstaw strategii edukacji ekologicznej.

Kształtowanie pozytywnej postawy wobec własnego bezpieczeństwa i zdrowia wiąże się ze znajomością procesów życia przyrodniczego. Zdrowie bowiem ma uwarunkowania środowiskowe. Dotyczy to środowiska społecznego i przyrodniczego. Nauczyciel musi być przekonany i przekonywać uczniów, że stan zdrowia ludzi zależy od nich samych, jeżeli nie będą szkodzić środowisku naturalnemu. Musimy wyrobić w nich przekonanie, że człowiek odpowiada za zmiany dokonane w przyrodzie, więc on musi wspomagać przyrodę. Gatunek ludzki stanowi pochodną i nieodłączną część przyrody, toteż zachowanie przyrody w jej rozwiniętych formach stanowi wartość nie tylko dla estetyki, ale dla obecnych i przyszłych interesów populacji ludzkiej. "Te treści wiedzy ekologicznej winny stanowić fundament edukacji ekologicznej człowieka. Bowiem bezpieczny byt człowieka, szczególnie przyszłych pokoleń, uwarunkowany jest przebudową świadomości. Należy z niej wymazać poczucie władzy, siły i bezkarności działać względem przyrody, a zapisać służebność człowieka względem przyrody i konieczność respektowania jej praw. Tylko uzbrojony w taką świadomość ekologiczną człowiek będzie w stanie sprostać wezwaniom i problemom, jakie niesie przyszłość" .

2.1. Cechy osobowe nauczyciela z punktu widzenia potrzeb wychowania ekologicznego

"W edukacji szkolnej od nauczyciela, jego postawy, inwencji, stosowanych metod, zależy w dużym stopniu wychowanie młodego pokolenia" .

Rola nauczycieli i wychowawców w przemienianiu świadomości dzieci przez wiedzę merytoryczną i emocjonalne uwrażliwienie na problemy ochrony środowiska jest niekwestionowana. I nie tylko o uczących biologii czy geografii tu chodzi. Takie zadanie realizować może nauczyciel na lekcji wychowawczej; historyk, dopełniający obrazy przeszłości przywołaniem dawnych bezpośrednich związków życia ludzkiego z naturą; polonista, ćwiczący sprawność stylistyczną uczniów proponując im napisanie sprawozdania z imprez chociażby z okazji święta Ziemi; podobnie plastyk, jeśli np. objawiając tajemnice sztuki plakatu temat ten w praktyce połączy z hasłem walki w obronie ginących gatunków świata roślinnego i zwierzęcego.

Tak więc nauczyciele różnych specjalności nie mogą pomijać problematyki ekologicznej. Na autorytet nauczyciela składa się wiele czynników. Wśród składników wrażliwości moralnej i etycznej należy szukać stosunku do otaczającego nas świata. Uznanie wśród uczniów uzyskują następujące cechy z obszaru stosunku do świata przyrody:

• umiłowanie piękna przyrody,
• szacunek dla wszystkich przejawów życia,
• przyjazny i opiekuńczy stosunek wobec dzieł natury,
• troska o zapewnienie harmonijnego kontaktu człowieka z przyrodą.

Wychowankowie poszukują wśród swoich nauczycieli ludzi prezentujących uniwersalne oraz indywidualne wartości. Takich nauczycieli biorą za wzór. Przykład jest jedną z najstarszych metod wychowania. Z osobistej postawy wobec otaczającej przyrody wynika najwięcej dla wychowania ekologicznego. Dla autorytetu konieczne jest przestrzeganie zasady jedności słów, czynów i wymagań szacunku dla świata przyrody. Autorytet nauczyciela może być podbudowany, kiedy dostarczy uczniom powodów poświęcenia swych się twórczych dla upiększania otoczenia szkoły poprzez inicjatywę sadzenia drzew i krzewów.

Z przykrością należy stwierdzić, że lekcje biologii prowadzone są przez wielu nauczycieli bez kontaktu z przyrodą. Znikło wiele ogrodów przyszkolnych, które były miejscem prawdziwego wychowania ekologicznego.

działalność wychowawczą na polu ekologii nauczyciele wszystkich przedmiotów mogą prowadzić w następujących blokach tematycznych:

ochrona zieleni i walorów krajobrazowych oraz wypoczynkowych środowiska;

ochrona środowiska przed hałasem i wibracjami, promieniowaniem, odpadami i innymi zanieczyszczeniami;

• tworzenie warunków ochrony powierzchni ziemi oraz środowiska morskiego;
• przeciwdziałanie skażeniom chemicznym i promieniotwórczym;
• przeciwdziałanie skutkom klęsk żywiołowych;
• ochrona zdrowia ludzi przed skutkami zanieczyszczeń, skażeń i degradacji środowiska;
• informacje, sympozja, konferencje.

2.2. Realizatorzy wychowania ekologicznego

Inicjatorami oraz realizatorami wychowania ekologicznego powinien być znacznie szerszy krąg jednostek, niż tylko specjalistów zajmujących się w sposób profesjonalny i pragmatyczny problemami ekologicznymi środowiska naturalnego. Wychowującym ekologicznie powinien być nie tylko ojciec czy matka, profesjonalny nauczyciel, dyrektor czy rektor uczelni wyższej, minister czy ekspert współtworzący dany system oświatowo - wychowawczy.

Do tego grona należy zaliczyć także, lub przede wszystkim np. właściciela zakładu wytwórczego, który organizując produkcję i zatrudniając ludzi wpływa względnie trwale na kształt ich wiedzy ekologicznej. Jego zachowania powinny być efektem wychowania ekologicznego, kiedy był w szkole. Jeżeli szanując przyrodę, otoczenie naturalne swego zakładu nie będzie szkodził ekologicznie. Poprze swoją postawęekologa i będzie kształtować osobowość proekologiczną swoich pracobiorców. również redaktorzy gazet, radia i telewizji, którzy nie tylko informują, przedstawiają swój punkt widzenia na problemy ochrony środowiska, ale często głęboko przenikają w świat różnych wyborów człowieka w zakresie stosunku do przyrody ożywionej lub nieożywionej. Takie oddziaływanie jest bardzo trwałe.

Wielkie znaczenie w procesie wychowania ekologicznego mają też osoby publiczne. Są to ludzie bądź usytuowani na szczycie życia społeczno - politycznego, kulturalnego, naukowego czy też ludzie z charyzmą. Tacy ludzie mogą wiele zrobić dla ochrony środowiska naturalnego. Ich świadome działanie proekologiczne przyczyni się do względnie trwałego ukształtowania osobowości ludzi dla poszanowania przyrody. Powstanie potężnych środków masowego przekazu znacznie zmodyfikowało rolę tych faktycznych współ wychowawców ekologicznych dużych społeczności. Ich krąg oddziaływania znacznie się poszerzył. Przekracza dziś mikro środowiska lokalne, rejony, osięga wymiary międzynarodowe.

Ekolodzy profesjonaliści powinni wykorzystać to zjawisko globalnego oddziaływania socjalizującego. Z ideami ochrony świata wchodzić na kanały światowych interakcji wychowawczych. Jeżeli znajdziemy sojuszników myślenia kategoriami ekologicznymi w ogniwach tak znaczącego oddziaływania na świadomość ludzi, możemy liczyć na znaczący sukces dla dobra świata.

3. KRYZYS EKOLOGICZNY NA SKUTEK NIEŚWIADOMOŚCI SPO£ECZEŃSTWA

Wraz z rozwojem cywilizacji wzmagają się uboczne skutki postępu - zaburzenia naturalnego środowiska. Nigdy problem ten nie wystąpić z taka ostrością i na tak znacznych obszarach jak obecnie. Podstawowym zagrożeniem o charakterze społeczno - gospodarczym wydaje się być ogromne przywiązanie ludzkości do wzorca konsumpcji, którego istotą jest masowe spożycie dóbr materialnych prowadzące do wzrostu zapotrzebowania na szeroko rozumiane zasoby środowiska. Przekształcanie Ziemi przebiegało dotąd bez należytego uwzględniania skomplikowanego układu czynników zapewniających istnienie powszechnej równowagi ekologicznej, która pozwala na zachowanie życia, wydobywając w sposób rabunkowy bogactwa z Ziemi w celu zaspokajania wciąż narastających potrzeb materialnych, a jednocześnie niszcząc populacje zwierząt, mikroorganizmów i roślin możemy doprowadzić do kryzysu ekologicznego.

Ludzkość nie zdaje sobie sprawy z zagrożenia. Jest to wynik zaniedbań w sferze kształcenia świadomości ekologicznej.

Koniecznym elementem działań w celu zachowania życia na Ziemi musi być zmiana sposobu myślenia. Należy odrzucić pojmowanie człowieka jako istoty najważniejszej w środowisku, a za najważniejszą uznać wartość i godność człowieka, wartość innych form życia oraz harmonii z naturą. Ta idea powinna dotyczyć każdego człowieka w społeczeństwie, a przede wszystkim tych krajów, gdzie zagrożenie ekologiczne jest największe.

Analiza zagrożeń środowiska człowieka pozwala stwierdzić, że główną tego przyczyną jest brak świadomości ekologicznej.

Podobno chcąc zmienić świat, powinno się najpierw zacząć od siebie. Trudno jednak nie być posądzonym o puste deklaracje ekologicznych intencji, jeśli swoich codziennych zachowań nie podda się krytycznej ocenie z punktu widzenia wpływu na środowisko. I odwrotnie, jeśli samemu nie zadba się, by uniknąć szkodliwych wpływów zatrutego środowiska. Chcąc coś zrobić dla naszej planety, należy zacząć od własnego domu. Istotne jest też, by już od najmłodszych lat rozbudzać świadomość ekologiczną.

mgr Marzena Arct